Już od zarania dziejów człowiek marzył o tworzeniu wielkich, monumentalnych budowli. Kreślił – najpierw oczami wyobraźni, a potem – wraz z postępem cywilizacyjnym – coraz doskonalszymi narzędziami różne architektoniczne wizje domów, świątyń, warowni i zamków obronnych lub innych miejsc szczególnych. Ludzie pozwalali wyobraźni tworzyć obrazy i treści, które później przechodziły do historii, "ubrane" w formę gotowego działa, wznoszonego niekiedy ogromną ilością pracy i łez. Okres potęgi starożytnego Egiptu wpisuje się w tę prawdę, będąc czasem dynamicznego rozwoju architektury – "oddechu wyobraźni" człowieka.

Początki architektury starożytnego Egiptu datuje się dziś na czas trwania czwartego tysiąclecia przed naszą erą. Kwitła ona aż do czwartego wieku naszej ery. Ten okres cechowało kilka spraw w odniesieniu do architektury – jedność artystycznych form, ciągłość rozwoju oraz funkcja służebna wobec władców i religii. Ówczesna sztuka służyła nie tylko kontemplacji formy, ale przede wszystkim miała pomagać w utrzymaniu i utrwalaniu ustalonego porządku społecznego.

W okresie starożytnego Egiptu architektura szczególnie mocno musiała też podporządkować się dostępności surowców i kreślić formy możliwe do zrealizowania dla obowiązującego wtedy stopnia zaawansowania technicznego. Ponieważ egipski kraj był niemal zupełnie pozbawiony lasów, architektura i budownictwo bazowały początkowo na cegle mułowej i matach tkanych z papirusu, a do wykonania monumentalnych konstrukcji wykorzystywano wapień, piaskowiec, alabaster, granit i bazalt. Domy Egipcjan wznoszone w tym czasie były szałasami z trzciny i papirusu, a później z rzecznego mułu – lub cegieł z tegoż mułu – na szkielecie z drewna.

Architekturze tamtych czasów bardzo pomagał rozwój niewolnictwa. Umożliwiało ono – poprzez dostarczenie tysięcy tanich w utrzymaniu "robotników" – realizację wielkich projektów architektonicznych. Do najsłynniejszych można oczywiście zaliczyć grobowce władców – najpierw mastaby, a później piramidy. Te pierwsze miały przekrój trapezu, a ich prostokątna podstawa była usytuowana dłuższą osią na kierunku północ-południe. W części podziemnej znajdowały się komory. Mastaby wznoszone były z suszonej cegły, a ich powierzchnię zabezpieczano cienką warstwą wapna. Strona zewnętrzna tych budowli dzielona była pionowymi framugami na wnęki. Na ścianie fasady umieszczano środkowe drzwi pomiędzy dwiema wieżami lub bastionami.

Wejścia do mastab "strzegły" stele. Pierwotnie wykonywano je z wapienia, a w późniejszym okresie z twardszych kamieni. Zdarzało się, że zdobiły je symbole egipskich bogów lub wizerunki zmarłej osoby. Na stelach wypisywano też listę ofiar, które ów zmarły otrzymywał podczas podróży w zaświaty.

W początkowym okresie istnienia Egiptu monumentalna architektura naśladowała formy wypracowane przez budowle wznoszone z cegły i drewna, ale pojawiły się nowe rozwiązania. Należały do nich Piramidy schodkowe oraz dekoracje fryzu. Cegła i drewno używane były nadal, lecz tylko przy budowie pałaców i domów mieszkalnych. Natomiast w okresie "Starego Państwa" powstał – a następnie utrwalił się – pewien kanon obowiązujący niemal przez cały okres rozwoju architektury starożytnego Egiptu. Kanon ten dotyczył przede wszystkim kompozycji i sposobu przedstawiania postaci ludzi. Królowie prezentowani byli w nim jako osoby młode, w pozycji siedzącej lub kroczącej, o wysokim wzroście. Dla odmiany ich żony lub córki "traciły na wzroście". Z kolei urzędnicy przedstawiani byli w scenach stanowiących wizytówkę wykonywanego przez nich zawodu, a lud zawsze w ruchu, przy pracy.

Kanon ów obejmował też projekty układu świątyń służących kultowi władcy i bogom. Architekci w jego ramach projektowali kolumny i filary stylizowane na kształt pni i łodyg roślin, o głowicach naśladujących formę kwiatu lotosu lub liści palmowych.

Według większości osób najbardziej o geniuszu egipskich architektów świadczą słynne piramidy: Cheopsa, Chefrena i Mykerinosa. W ich pobliżu znajduje się inny wspaniały zabytek tego okresu – Wielki Sfinks, będący pierwszą monumentalną rzeźbą Egiptu. Piramidy w Gizie to 3 największe piramidy zbudowane w tym kraju. Wszystkie mają kształt ostrosłupa na podstawie kwadratu. Największa z nich – piramida Cheopsa – powstała około 2560 roku przed naszą erą. Ma ona podstawę o boku dwustu dwudziestu siedmiu metrów i wysokość wynoszącą 147 metrów. Wokół tych piramid pobudowano szereg mniejszych, przeznaczonych na grobowce królowych i dostojników państwowych.

Zatrzymajmy się jeszcze na chwilę przy Piramidzie Cheopsa, bo może ona uchodzić za najwybitniejsze dzieło architektury tamtych czasów. Została ona wzniesiona na sztucznie wyrównanym terenie i jest zorientowana zgodnie z kierunkami świata. Boki jej są zwrócone dokładnie na północ, południe, wschód i zachód. Budowla ta składa się z wielkich bloków kamiennych, ważących po dwie i pół tony każdy lub jeszcze cięższych. Sprawia to, że piramida Cheopsa jest najcięższą budowlą stworzoną przez człowieka – łącznie ma ona masę przekraczającą 6 milionów ton.

Wejście do tej piramidy zaprojektowano w jej północnej ścianie. Jest ono przesunięte około 7 metrów na wschód, na wysokości siedemnastu metrów ponad poziom gruntu. Od tego wejścia prowadzi Korytarz Zstępujący o wymiarach 114 centymetrów na 119 centymetrów, opadając w dół pod kątem niespełna dwudziestu siedmiu stopni. Ma on 105 metrów długości i prowadzi poprzez masyw piramidy oraz skałę podłoża do dalszej, poziomej części korytarza, gdzie znajduje się komora położna głęboko w skale.

Obok Korytarza Zstępującego w Piramidzie Cheopsa istnieje też Korytarz Wstępujący o długości trzydziestu dziewięciu metrów. Zaczyna się on w Korytarzu Zstępującym i stanowi on drogę – poprzez poziomy pasaż – prowadzącą do Komory Królowej, która jest położona dokładnie w centrum piramidy. Komora ta przykryta jest stropem namiotowym, którego szczyt znajduje się na wysokości wynoszącej 6,22 metra. We wschodniej ścianie komory znajduje się nisza o wspornikowych ścianach bocznych głęboka na 104 centymetry.

Piramida ta zawiera jeszcze 2 niezwykłe ważne pomieszczenia. Są nimi Wielka Galeria oraz Komora Króla. Wielka Galeria została skonstruowana jako przedłużenie Korytarza Wstępującego. Jej długość wynosi 46,63 metra a wysokość 8,53 metra. Gładkie ściany z wypolerowanego wapienia wznoszą się tam na wysokość 2,28 metra. To właśnie w tym miejscu rozpoczyna się długi i wąski pasaż, prowadzący od Komory Króla. Komora ta zbudowana jest w całości z granitu. W jej ścianie północnej i południowej znajdują się wyloty prostokątnych kanałów, które kończą się na zewnątrz piramidy. Kanał północny wznosi się pod kątem trzydziestu jeden stopni, a południowy pod kątem czterdziestu pięciu stopni. W środku Komory Króla znajduje się granitowy sarkofag, obecnie noszący ślady licznych uszkodzeń. Jest on pozbawiony pokrywy i szerszy od prześwitu Korytarza Wstępującego.

Niezwykłe rozwiązanie architektoniczne stanowi konstrukcja stropu Komory Króla. Sufit komory stworzono z dziewięciu płyt granitu o łącznej wadze wynoszącej około 400 ton. Ponad nimi usytuowano 5 zamkniętych pomieszczeń – przestrzeni. Cztery z nich posiadają płaskie sufity, a piąte charakteryzuje się stropem namiotowym. Przypuszcza się, iż konstrukcja ta miała na celu odciążenie stropu Komory Króla, zabezpieczając komorę grobową przed zawaleniem.

Późniejszy okres dziejów Egiptu – po upadku VI dynastii – przyniósł zahamowanie rozwoju zarówno architektury jak, i sztuki. Dopiero po ponownym zjednoczeniu tego państwa – około roku 2065 p.n.e. – sytuacja nieco się zmieniła. Zaniechano wówczas budowy mastab, ale kontynuowano wznoszenie piramid z cegły i kamieni oraz rozwinięto budowę grobowców kutych w skale. Inne charakterystyczne cechy architektury tego okresu skupiały się na budowie miast o regularnej siatce ulic oraz na wprowadzeniu nowego typu kolumn w budownictwie sakralnym. Miały one głowice stylizowane na kształt otwartych lub zamkniętych pąków papirusu.

W okresie Średniego Państwa w architekturze Egiptu zaznaczyły się dwie szkoły: memficka – prezentująca styl klasyczny – oraz tebańska, charakteryzująca się większą swobodą kompozycji. Za panowania XII dynastii w pobliżu drugiej katarakty wzniesiono monumentalną twierdzę graniczną Buhen (której rekonstrukcję możemy podziwiać na ostatnim zdjęciu dodanym do tego artykułu). Była ona niezdobyta przez ponad 200 lat, a jej wyjątkową cechą był pierwszy most zwodzony w dziejach ludzkości.

Po wyparciu Hyksosów i kolejnym zjednoczeniu Egiptu – wraz z panowaniem XVIII dynastii – rozpoczął się kolejny okres świetności tego kraju. W architekturze wykształcił się wówczas monumentalny kanon świątyń egipskich. Projekty świątyń zawierały specjalne aleje procesyjne z szeregami posągów ustawionych po ich obu stronach. Wejścia na dziedziniec tych miejsc kultu obramowane były potężnymi pylonami. Pokrywano je bogatymi reliefami opowiadającymi o czynach faraonów zwyciężających wroga i oddających cześć bogom. Dodatkowo przed pylonami ustawiano potężne posągi faraonów. Świątynie wyposażano też w obszerny czworokątny dziedziniec otoczony portykami. Było to miejsce odprawiania publicznych ceremonii. W świątyniach budowano też zazwyczaj salę hypostylową, a za nią salę ofiarną z ołtarzem i salą pojawień.

W tym też okresie utrwalił się typ świątyń-grobowców kutych w skale. Architektura starożytnego Egiptu przeżywała jeszcze później kolejne "wzloty i upadki", rozwijała się i wzbogacała, pamiętając o pierwotnych kanonach. Inspiruje ona ludzi do dziś, stanowiąc świadectwo niezwykłej myśli, osiągnięć i wiedzy żyjących ówcześnie architektów. Szkoda, że wiele z ich dzieł nie przetrwało upływu czasu, bo jeszcze piękniej pokazywałyby monumentalną wartość tych projektów.

Osoby, które pragną dowiedzieć się nieco więcej o życiu w starożytnym Egipcie zachęcamy do zapoznania się z artykułem "Życie w starożytnym Egipcie".